فلج مغزی یکی از بیماری‌هایی است که می‌تواند بر توانایی افراد در حفظ تعادل، راه رفتن، انجام امور روزمره و یا در موارد شدیدتر بر بینایی، شنوایی و غیره تأثیر بگذارد. در این مقاله قصد داریم این بیماری را مورد مطالعه قرار دهیم و علایٔم، انواع و روش‌های تشخیص آن را بیان کنیم.
فلج مغزی چیست؟
فلج مغزی یا «Cerebral palsy» که به اختصار با «CP» خوانده می‌شود، گروهی از اختلالات است که بر توانایی فرد در حرکت و حفظ تعادل و همچنین وضعیت بدن تاثیر می‌گذارد. Cerebral به معنای ارتباط با مغز است و palsy (فلج) نیز به معنای ضعف یا مشکل در استفاده از عضلات است.
فلج مغزی شایع‌ترین ناتوانی حرکتی در دوران کودکی است و در اثر رشد غیرطبیعی مغز یا آسیب به مغز در زمان رشد ایجاد می‌شود. در نتیجه این ناتوانی، توانایی فرد بر کنترل ماهیچه‌های خود کاهش می‌یابد.
درجه ابتلا به سی‌پی از فردی به فرد دیگر متفاوت است. یک فرد مبتلا به سی‌پی ممکن است برای راه رفتن نیاز به تجهیزات خاصی داشته باشد، در صورتی که فرد دیگری ممکن است به‌طور کل توانایی راه رفتن خود را از دست دهد و نیاز به مراقبت مادام‌العمر داشته باشد. سی‌پی با گذشت زمان بدتر نمی‌شود اما برخی پزشکان باور دارند علایٔم آن در طول زندگی فرد می‌تواند اندکی دچار تغییر شود.
با این‌حال، می‌توان گفت همه افراد مبتلا به فلج مغزی در حرکت و وضعیت بدن خود دچار مشکل هستند. بسیاری نیز شرایطی مانند ناتوانی ذهنی دارند: تشنج، مشکلات بینایی، شنوایی یا گفتار، تغییرات در ستون فقرات یا مشکلات مفصلی.
انواع فلج مغزی
پزشکان سی‌پی را براساس نوع اصلی اختلال حرکتی پیش آمده طبقه‌بندی می‌کنند. بسته به اینکه کدام ناحیه از مغز تحت تاثیر قرار گرفته است، ممکن است یک یا چند مورد از اختلالات حرکتی زیر رخ دهد. پس انواع اختلالات حرکتی عبارتند از:
سفت شدن عضلات (اسپاستیسیته)، حرکات غیرقابل کنترل (دیسکینزی)، تعادل و هماهنگی ضعیف (آتاکسی).
بدین ترتیب سی‌پی به چهار نوع اصلی دسته‌بندی می‌شود:
فلج مغزی اسپاستیک: این نوع سی‌پی رایج‌ترین نوع آن در افراد است. سی‌پی اسپاستیک حدود ۸۰ درصد افراد مبتلا به فلج مغزی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
افراد مبتلا به سی‌پی اسپاستیک دارای عضلات سفتی هستند که حالتی ناخوشایند دارد. در این نوع از فلج مغزی عمدتا عضلات پاها سفت می‌شوند، درحالیکه بازوها کمتر تحت تاثیر قرار می‌گیرند. این افراد احتمالا در راه رفتن دچار مشکل هستند – در این حالت سفتی عضلات پا در ناحیه باسن و ساق پا سبب می‌شوند پاها به سمت داخل بچرخند و زانوها حالت متقاطع داشته باشند که به عنوان «قیچی» نیز شناخته می‌شود.
در حالت دیگری از سی‌پی اسپاستیک ممکن است تنها یک طرف بدن تحت تاثیر قرار بگیرد. در این حالت بازو بیشتر از ساق پا آسیب می‌بیند.
سی‌پی دیسکینتیک: افراد مبتلا به فلج مغزی دیسکینتیک در کنترل حرکت دست‌ها، بازوها و پاهای خود دچار مشکل هستند. این افراد همچنین در کنترل حرکات خود توانایی کمتری دارند و ممکن است آهسته یا تاب‌دار و یا تند و سریع حرکت کنند. گاهی اوقات این افراد در بلعیدن، صحبت کردن و مکیدن نیز با مشکل روبرو می‌شوند.
سی‌پی آتاکسیک: افراد مبتلا به سی‌پی آتاکسیک در تعادل و هماهنگی میان اعضای مختلف بدن دچار مشکل هستند. این افراد ممکن است در هنگام راه رفتن تعادل نداشته باشند و در هنگام انجام اعمالی مانند نوشتن با مشکل روبرو شوند.
سی‌پی مختلط: برخی افراد علایٔم بیش از یک نوع سی‌پی را دارند. شایع‌ترین نوع ترکیبی سی‌پی مختلط، سی‌پی اسپاستیک-دیسکینتیک است.
علایٔم اولیه
علایٔم اولیه سی‌پی بسیار متفاوت است زیرا انواع و سطوح مختلف ناتوانی وجود دارد. نشانه اصلی که ممکن است ابتلای کودک به سی‌پی را نشان دهد، تاخیر در رسیدن به نقاط عطف حرکتی یا گفتاری است. در زیر برخی از علایٔم دیگر فلج مغزی آورده شده است. توجه به این نکته ضروری است که برخی از کودکان نیز ممکن است علایٔم زیر را داشته باشند، بدون اینکه به فلج مغزی مبتلا باشند.
در نوزادان کوچکتر از ۶ ماه
وقتی او را بلند می‌کنید، درحالیکه به پشت دراز کشیده است، سرش به سمت عقب می‌افتد.
بدن نوزاد بیش از اندازه سفت است. در هنگام در آغوش گرفتن نوزاد، درمی‌یابید پاهایش سفت می‌شوند و یا به حالت قیچی روی هم قرار می‌گیرند.
در نوزادان بزرگتر از ۶ ماه
نوزاد قادر نیست در هیچ جهتی بچرخد یا غلت بزند. نوزاد نمی‌تواند دست‌هایش را بهم نزدیک کند. در این حالت نوزاد قادر به سختی دست‌هایش را به دهانش نزدیک می‌کند.
در نوزادان بزرگتر از ۱۰ ماه
نوزاد به صورت کج سینه‌خیز می‌رود و با یک دست و پا فشار می‌آورد – به عبارت دیگر، قادر نیست از تمام بدن خود استفاده کند. نوزاد در این حالت روی زانو می‌ایستد اما قادر نیست چهار دست و پا حرکت کند.
در صورت مشاهده هرکدام از این علایٔم بهتر است با پزشک یا پرستار کودک مشورت کنید.
غربالگری و تشخیص فلج مغزی
تشخیص فلج مغزی در سنین پایین برای رفاه کودکان و خانواده‌هایشان مهم است. تشخیص سی‌پی می‌تواند در چندین مرحله انجام شود:
نظارت بر رشد
نظارت بر رشد به معنای ردیابی رشد و تکامل کودک در طول زمان است. اگر در سال اول زندگی هرگونه علایٔمی از آنچه ذکر شد، مشاهده شود باید در اسرع وقت آزمایش غربالگری رشد انجام شود.
غربالگری رشد
در طول غربالگری رشد، یک آزمایش کوتاه برای بررسی اینکه آیا کودک دارای تاخیرهای رشدی خاص است – مانند تاخیر حرکتی یا کلامی – انجام می‌شود. اگر نتایج آزمایش غربالگری باعث نگرانی پزشک شود، مرحله بعدی انجام ارزیابی‌های رشدی و پزشکی است.
ارزیابی‌های رشدی و پزشکی
هدف ارزیابی رشدی، تشخیص نوع خاصی از اختلال است که سلامتی کودک را تحت تاثیر قرار داده است.
خدمات درمانی و مداخله‌ای
متاسفانه هیچ درمان قطعی برای فلج مغزی وجود ندارد، اما درمان اولیه می‌تواند زندگی فرد مبتلا را بهبود بخشد. شروع یک برنامه درمانی اولیه در اسرع وقت بسیار مهم است.
پس از تشخیص سی‌پی، تیمی از متخصصان بهداشت با کودک و خانواده همکاری می‌کنند تا برنامه‌ای را برای کمک به کودک با هدف رسیدن به حداکثر پتانسیل خود ایجاد کنند. درمان‌های رایج شامل داروها، درمان فیزیکی، گفتار درمانی و عمل جراحی است. هیچ درمان واحدی برای کودکان متبلا به سی‌پی وجود ندارد و همه چیز بستگی به شرایط فرد دارد.
همانطور که گفتیم سی‌پی در اثر رشد غیرطبیعی مغز یا آسیب به مغز درحال رشد ایجاد می‌شود که بر توانایی کودک در کنترل ماهیچه‌هایش تاثیر می‌گذارد. چندین علت احتمالی برای توسعه یا آسیب غیرطبیعی وجود دارد. پیش از این گمان می‌شد فلج مغزی عمدتا به دلیل کمبود اکسیژن در طول فرآیند زایمان رخ می‌دهد. اکنون دانشمندان می‌دانند این تنها باعث تعداد کمی از موارد فلج مغزی است.
رشد غیرطبیعی مغز یا آسیب مغزی که منجر به سی‌پی یا فلج مغزی می‌شود، می‌تواند پیش از تولد، درحین تولد، یک ماه پس از تولد و یا در سال‌های اول زندگی کودک اتفاق بیفتد – زیرا هنوز مغز در حال رشد است. فلج مغزی یا آسیبی که پیش یا در حین تولد رخ می‌دهد، فلج مغزی مادرزادی نام دارد. حدود ۸۵ الی ۹۰ درصد از موارد فلج مغزی مادرزادی است. در بسیاری از موارد علت خاصی مشخص نیست.
